Beeldvorming mindfulness wijkt af van werking

Inmiddels wijst zowel de praktijk als onderzoek uit dat mindfulness een bijdrage kan leveren aan betere besluitvorming onder druk. Het blijkt uit vakliteratuur en bevindingen van cursisten dat mindfulness de emotionele stabiliteit bevordert en bijdraagt aan het welbevinden. Het beoefenen van mindfulness leidt tot een grotere mentale veerkracht. Deze mentale veerkracht helpt om ook onder stress te kunnen blijven functioneren en alert te blijven. Maar dat betekent niet dat de weg nu zomaar open ligt voor massale beoefening van mindfulness. Mindfulness en meditatie wordt door sommigen nog steeds geassocieerd met ‘zweverig’. Ervoor kiezen om als organisatie of bedrijf mindfulness te gaan aanbieden aan medewerkers kan dan ook op weerstand stuiten. Het lijkt wel joggen vijftig jaar geleden, schrijft Davidson. Ook dat stuitte jaren geleden volop op weerstand. Joggen en mindfulness hebben overigens wel meer overeenkomsten.

Net als bij joggen heb je maar een paar praktische tips nodig om te beginnen en de regelmaat erin houden kost ook bij mindfulness enige moeite. Maar zodra je gaat merken hoe het je functioneren verbetert, valt die moeite meestal weg. Zou mindfulness ooit net zo gewoon worden als joggen? Inmiddels werk ik zelf en in de cursussen persoonlijke ontwikkeling en leiderschap die ik begeleid al jaren met ondersteunende mindfulness oefeningen.  Ik zie hoe regelmatige oefening zorgt voor bewuster schakelen tussen actie en reflectie en dat leidt tot meer ruimte om prioriteiten te stellen en gezonder met grenzen om te gaan. Dat gun ik veel meer mensen en organisaties. Daarom houdt het me me bezig waarom de beeldvorming van mindfulness dan zo anders is. Wat maakt het imago van zweverig zo hardnekkig? Is het de oorsprong? De onwetendheid? De popularisering in lifestyle-bladen waar rijp en groen aan oefeningen met de term mindfulness worden geduid? En hoe strookt dat met de werking die wetenschappelijk is beproeft? Voor ik de beeldvorming en werking verder ga verkennen eerst maar eens in het kort wat het eigenlijk is.

Wat is mindfulness?

Mindfulness is de vaardigheid om de aandacht te richten op een open onderzoekende wijze, zonder meteen te oordelen of te reageren. Op zowel wat er om je heen gebeurt als wat jij zelf denkt en voelt. Die vaardigheid maakt dat je niet gemakkelijk wordt meegesleept met je gedachten en emoties. Je leert nauwkeuriger waarnemen en beter luisteren. Mindfulness is meer dan aandacht. Het is aandacht voor de juiste dingen op een goede manier. Met oefeningen train je stabiele aandacht gericht op één ding en open aandacht met oog voor het geheel en de relatie tussen de dingen. De optimale wisselwerking tussen die twee vermijdt zowel het gebrek aan focus als tunnelvisie. Het zorgt voor meer stabiliteit, realiteitszin en veerkracht. En dat staat in schril contrast met hoe we gewoonlijk in de dagelijkse praktijk functioneren. Daar blijkt ons denken en handelen namelijk voor een groot deel door vooroordelen, aannames, emoties en routines bepaald te worden.

Het beeld in de magazines: welness, symptoombestrijding en oplossing voor alles?

De laatste paar jaar is het begrip populair geworden onder een breed publiek. Lifestyle-magazines besteden inmiddels veel aandacht aan mindfulness. Soms gaat die aandacht gepaard met versimpeling, popularisering en commercialisering. Dan wordt het gepresenteerd als een soort welness en belooft rust, stilte en genieten. Soms wordt het gezien als een hype die een oplossing belooft voor alles. Ook wordt het voorgesteld als symptoombestrijding en als een taboe op ongeluk en negatieve emoties.

Welness? Welness zou ik het niet meteen willen noemen. Ook al versterkt het op de lange termijn je welbevinden. In het begin is het niet bepaald stil, rustig en genieten. Want door te zitten en ‘niets’ te doen, hoor en voel je juist meer. Ook wat er in jezelf omgaat. En dat hoeft niet bepaald rustig, stilte en genieten te zijn.

Symptoombestrijding en taboe op negatieve emoties? Dat is het dus juist niet. Je werkt juist aan bewustwording van alles wat er is – dus ook hardnekkige gedachten en negatieve emoties als angst, boosheid en verdriet. Je ontwikkelt een houding van toelaten en erbij blijven. En juist daardoor wordt paradoxaal genoeg de impact van wat je belemmert aan gedachten en emoties minder. Je loopt er niet voor weg en zoekt geen afleiding voor negatieve ervaringen. Iets wat we gewoonlijk maar al te graag doen.

Oplossing voor alles? ‘Hoe kan één enkele vorm van training je nu bij zoveel verschillende problemen helpen?’ Die vraag lees je ook herhaaldelijk in de bladen en stelde Donald Siegel al in zijn boek Mindfulness als uitweg. Om vervolgens als antwoord te geven: ‘Het antwoord is dat al die problemen erger worden door één en dezelfde natuurlijke neiging: in onze pogingen om ons goed te voelen proberen we ongemak te vermijden of eraan te ontsnappen, om vervolgens te ontdekken dat daar juist meer narigheid van komt. Mindfulness biedt een verrassende uitweg door je te helpen op een nieuwe manier bij je ervaring van het hier en nu te blijven.’ Niet vermijden en ervoor weglopen dus, maar erbij blijven. Toelaten wat er is aan gedachten, gevoelens en signalen die je lichaam je geeft. Je bewust zijn van wat je op dit moment ervaart en daar vervolgens pas naar handelen.

De meeste mensen hebben iedere dag wel gedachten die op een of andere manier voor onrust, angst of stress zorgen. We piekeren wat af over gisteren, zijn ontevreden of hebben zorgen over de toekomst. Door mindfulness krijgen we inzicht in hoe ons denken onnodige ellende veroorzaakt. Je gaat nauwkeuriger observeren hoe je je eigen narigheid creëert. En je leert hoe je belemmerende denkgewoonten kunt loslaten en vervangen door betere. Dat maakt dat je leert het in goede tijden beter te hebben en met slechte tijden doeltreffender om te gaan. Ja dus, het is inderdaad een vorm van training die je bij heel veel verschillende problemen kan helpen. Niet zozeer om de problemen op te lossen, maar om er anders mee om te gaan en daardoor vruchtbaarder te kunnen handelen.

Oorsprong

Het meest hardnekkige beeld dat ik hoor bij mensen die niet vertrouwd zijn met mindfulness is: ‘zweverig’. Het kan zijn dat dit te maken heeft met de oorsprong van mindfulness en met de associatie die het woord meditatie oproept. Het concept van mindfulness is ruim 2500 jaar oud en vormt een fundamenteel onderdeel van het boeddhisme. Overigens vind je in alle wijsheidstradities de oefenpraktijk van mindfulness terug. Ook in de westerse tradities. Zowel in de Romeinse brieven van Seneca en de notities van keizer filosoof Marcus Aurelius, als in de christelijke traditie van de eerste monniken tot de huidige benedictijnen. In essentie gaat het bij mindfulness over de menselijke capaciteiten: aandacht, bewustzijn, verbondenheid en verantwoordelijkheid.

In Europa en Amerika zijn pas sinds de jaren zestig van de vorige eeuw weer velen vertrouwd geraakt met dit concept. Met name de Vietnamese zenboeddhistische monnik Thich Nhát Hanh speelde hierin een belangrijke rol. De werking van mindfulness staat inmiddels buiten kijf. Maar wellicht zorgt deze oorsprong van mindfulness voor het predicaat zweverig? Of verbonden met mystiek en religie? In dit verband is het belangrijk op te merken dat mindfulness niet bepaald een vage mystieke bewustzijnstoestand is, maar een natuurlijke menselijke capaciteit van aandachtig zijn. Een capaciteit die je ontwikkelt door oefening.

Hoe oefen je mindfulness?

Je traint het door regelmatig te mediteren. Dat doe je zittend op een stoel of kussen. De meest gebruikelijke meditatie is die waarbij je je aandacht richt op je ademhaling. Terwijl je gedachten laat komen en gaan, richt je je steeds weer opnieuw op je ademhaling. Daarmee creëer je stabiele aandacht.

Je kunt het ook ontwikkelen, terwijl je bezig bent met gewone alledaagse activiteiten, zoals lopen, autorijden, douchen en afwassen. Met je volle aandacht erbij. Of door gedurende de dag even pas op de plaats te maken en je bewust te worden wat je ervaart en wat voor impact dat heeft op je denken en handelen. In de MBCT (mindfulness based cognitive therapy) benutten we nog een derde groep oefeningen die je dagelijkse leven kunnen verbeteren en dat zijn reflectie-oefeningen waardoor je je eigen gewoontepatronen gaat herkennen, doorgronden en waar wenselijk leert veranderen. Met een goede mix die bij jou past, ontwikkel je mindfulness in de betekenis van aandacht en opmerkzaamheid en het effect ervan op je dagelijks leven optimaal.

Inmiddels onderwerp van wetenschappelijk onderzoek

Sinds de jaren tachtig is er ook wetenschappelijke aandacht voor mindfulness. De laatste jaren is de belangstelling vanuit de wetenschap enorm toegenomen. Inmiddels verschijnen er jaarlijks naar schatting meer dan 500 artikelen over mindfulness in wetenschappelijke tijdschriften. Vooral de relatie tussen mindfulness en stressreductie is een onderwerp van wetenschappelijk onderzoek. Sommige onderzoeken zijn gebaseerd op te kleine steekproefgroottes om van wetenschappelijk bewijs te spreken. Maar inmiddels is van verschillende toepassingen van op mindfulness gebaseerde interventies wel degelijk wetenschappelijk bewijs.

Hierbij worden er twee sporen gevolgd. Het eerste spoor betreft houding, gedrag en beleving. Verschilt iemand die een cursus mindfulness heeft gevolgd, van iemand die dat niet heeft? Hierbij worden verschillende aspecten bekeken: het observeren van ervaringen in het moment, de mate waarin iemand in staat is deze ervaringen te beschrijven, het aandachtig handelen, het accepteren van de ervaringen zonder oordelen en het niet-reageren op innerlijke ervaringen. Op alle aspecten scoorden de mensen die de training afgerond hebben hoger. Met een duidelijk verband tussen de tijd die ze aan de oefeningen hebben besteed en de score. De oefeningen leiden tot meer emotionele stabiliteit en geestelijk welbevinden.

Het tweede spoor betreft de neurologie. Vinden er neurologische veranderingen plaats door het volgen van een mindfulness training? Die tonen neurologische verschillen aan tussen mensen die mindfulness-meditatie beoefenen (ook beginnende beoefenaren) en mensen die dit niet doen. Dit is met name het geval in hersengebieden die in verband worden gebracht met aandacht, opmerkzaamheid, geheugen en emotie regulering.

Ik hoop van harte dat de beeldvorming van mindfulness de komende jaren meer gaat aansluiten bij de werking  ervan. Net als bij joggen. Het is immers ook een soort joggen, maar dan met je geest. Ik draag daar graag aan bij door erover te spreken en te schrijven, maar vooral door het te beoefenen en door het cursisten te laten ervaren in cursussen. Binnenkort beginnen er weer twee. Mindful leven & werken en Mindful leiderschap. Kom meedoen en ervaar zelf wat het je brengt.